Diversiteit in je kinderboekenkast: hoe pak je het aan en waarom is het belangrijk?

Mijn 5-jarige dochter wou altijd ‘plat’ haar. Ze zei dan: “Mama, ik wil haar zoals mijn vriendinnen en geen ‘poefhaar’.” Zo noemde mijn dochter haar mooie krullen. Nadat we het prentenboek ‘Mijn haar’ (van Hannah Lee) in de bib vonden en samen lazen, veranderde er duidelijk iets. Het boek volgt een kind met afrohaar dat naar de kapper gaat en verschillende haarstijlen overweegt: knotjes, dreadlocks, vlechtjes. Sindsdien is mijn dochter duidelijk trotser op haar eigen haar en wil ze vooral graag vaak twee dotjes dragen. Bijzonder om te zien hoe een boekje zo’n groot effect kan hebben op het zelfbeeld van kinderen.

- Ciska, mama en kleuterleerkracht

Representatie in kinderboeken: werk aan de winkel

Hoewel er een grote opmars bezig is, blijkt uit recent Nederlands onderzoek dat het nog steeds niet zo best gesteld is met representatie van diversiteit in kinderboeken. Personages van kleur, dikke personages, meertalige personages, meisjes en personen met een beperking met actieve, dappere rollen zijn nog ondervertegenwoordigd in het huidige prentenboekenlandschap. Dit is niet zonder gevolgen. Het gebrek aan representatie van diversiteit heeft invloed op het wereldbeeld én zelfbeeld van kinderen. In ‘Sssst! Dat mag je niet zeggen’ delen Eva Dierickx, Kato Luyckx en Zarissa Windzak enkele inzichten en tips over representatie in kinderliteratuur en geven ze je concrete tips mee om het zelfbeeld van elk kind te versterken en een open wereldbeeld te helpen ontwikkelen.

Jonge kinderen leren veel door de beelden die ze zien, maar ze leren minstens evenveel door wat ze níét te zien krijgen. Wanneer kinderen hun gezinssamenstelling, hun thuistaal of beperking nooit terugvinden in hun omgeving, krijgen ze onbedoeld de boodschap dat ze er niet toe doen en er eigenlijk niet écht bij horen.

Spiegels waarin kinderen zichzelf herkennen

Bekijk de boeken die je in huis of in de klas haalt, de prenten die je ophangt, de series die kinderen bekijken en hun favoriete muziekgroepen, … In al deze materialen en media zitten boodschappen die kinderen helpen of net hinderen bij het vormen van positieve ideeën over wie ze zijn en waar ze (niet) bij horen. We hebben het daarbij ook wel over het belang van spiegels en vensters. Boeken, series en speelgoed waarin kinderen zichzelf en hun omgeving herkennen, worden ook wel spiegels genoemd. Kinderen krijgen hierdoor het gevoel erbij te horen en er te mogen zijn. Als kinderen zichzelf kunnen herkennen en identificeren in personages, bevordert dit ook de verbondenheid in een groep, de zelfwaarde van kinderen en zelfs de leesmotivatie, wat bijdraagt aan latere leesvaardigheid en algemene leerprestaties. Wanneer kinderen spiegels aangereikt krijgen, zien ze ook rolmodellen waardoor we aan kinderen de boodschap meegeven “hé, ik kan dat ook” of “ik kan later ook dokter worden”. De meest effectieve rolmodellen zijn diegenen met een vergelijkbare achtergrond als die van kinderen. Als die diversiteit in de realiteit nog ontbreekt, dan kan je daar als ouder of opvoeder een handje bij helpen. Bijvoorbeeld door in boeken, filmpjes en verhalen net wel die meer diverse realiteit te laten zien en zelfs vaker te tonen dan in het dagelijkse leven vaak nog het geval is. Dan zijn CEO’s in boeken bijvoorbeeld vaker vrouwen van kleur en dan zijn er in tekenfilms meer popsterren in een rolstoel.

Vensters die een veelheid aan perspectieven laten zien

Naast spiegels zouden elk huis en elke klas ook vensters moeten bevatten. Niet enkel vensters waardoor je naar buiten kan kijken, maar ook figuurlijke vensters die kinderen een blik gunnen op verschillende perspectieven, culturen, waarden en omgevingen. Vensters geven kinderen de mogelijkheid om verder te kijken dan dat wat ze al kennen. Door vensters aan te bieden, geef je kinderen ook de kans om vertrouwd worden met onderlinge verschillen en worden deze als het ware (bij gebrek aan een beter woord) ‘genormaliseerd’. Hierdoor kunnen stereotiepe beelden, gedachten of overtuigingen doorprikt worden. Door in contact te komen met een brede waaier aan perspectieven, lichamen en mensen, leren kinderen openstaan voor verschillende perspectieven, ideeën en gewoonten en dus voor de bestaande maatschappelijke diversiteit. Je bevordert hierdoor onder meer positieve attitudes en empathie van kinderen tegenover leden uit andere sociale groepen dan die van zichzelf.
Net daarom is het minstens even belangrijk voor kinderen uit zogenaamde meerderheidsgroepen als voor kinderen uit minderheidsgroepen om stereotype-doorbrekende voorbeelden te zien. Ook als er bijvoorbeeld geen kinderen met een beperking of dikke kinderen aanwezig zijn, is het in het voordeel van alle kinderen om verhalen te vertellen en prentenboeken te tonen waar dergelijke kinderen een positieve, authentieke rol in spelen

Doorgaans krijgen eentalige witte kinderen, kinderen zonder beperking en (stoere) jongens veel spiegels en weinig vensters in hun boekenaanbod, speelgoedkist of op televisie. Kinderen van kleur, kinderen met een beperking, kinderen die gendernormen doorbreken (zoals zachtaardige of creatieve jongens en stoere meisjes) of bijvoorbeeld dikke kinderen krijgen daarentegen veel vensters die uitkijken op het leven van witte, dunne kinderen zonder beperking, maar weinig spiegels. En dit heeft een grote invloed op het zelfbeeld en wereldbeeld van kinderen.

Tips om het verschil te maken in je eigen boekenkast

Gelukkig kan jij hier als volwassene het verschil in maken. We geven alvast drie tips mee om in te zetten op spiegels en vensters in je boekenkast:

• Screen het aantal personages in je boekenkast. Hoeveel boeken met personages van kleur liggen er in je boekenkast? Is er plek voor mensen met een beperking? Zie je kinderen of gezinnen in kansarmoede, meertalige gezinnen, dikke personages? Wie ontbreekt er in de verhalen? Bekijk ook eens de kruispunten van diversiteit. Zijn bijvoorbeeld alle LGBTQIA+-personages wit, of zijn er ook van kleur, of met een beperking?

• Kijk kritisch naar de rollen en machtsverhoudingen in de boeken. Zelfs als een boek visueel veel diversiteit toont, kan het verhaal toch subtiele of expliciete vooroordelen of stereotypen bevatten. Witte personages, jongens en personages zonder beperking zijn in prentenboeken bijvoorbeeld vaak probleemoplossers of leiders: ze maken nieuwe vrienden op school, overwinnen angsten of tonen wat ze kunnen. Kinderen met een beperking, meisjes of kinderen van kleur spelen bij voorkeur ook een dergelijke actieve rol in een prentenboek
• Bekijk de verhaallijn kritisch
  ‘Op een dag komt een vreemdeling in het bos wonen. Rat. Eend waarschuwt dat ratten dieven zijn. Ze zijn lui, brutaal en werken niet. Dat weet toch iedereen! En Varkentje zegt dat ratten niet in het bos thuishoren. Maar dan doet de rat iets geweldig, waarna alle dieren in het bos hem toch aanvaarden.’ (Uit het prentenboek ‘Kikker en de vreemdeling’)
  Vermijd boeken waarin het ‘andere’ personage zich eerst moet bewijzen voor het erbij hoort. De ‘ander’ wordt dan pas aanvaard zodra hij iemand redt of een bijzondere daad doet. In dergelijke boeken is de onderliggende moraal doorgaans dat je niet bang hoeft te zijn voor wat je niet kent, maar lees je onderliggend ook dat ‘de ander’ pas ‘erbij hoort’ als die zich eerst bewijst. Bekijk dit kritisch. Aan wiens standaarden moeten worden voldaan? Moet een kind van kleur, een meisje of een kind met een beperking daarbij buitengewone talenten bezitten om aanvaarding of goedkeuring te krijgen? Zijn de prestaties van meisjes en vrouwen gebaseerd op hun eigen initiatief en intelligentie, of zijn ze te danken aan hun uiterlijk of relatie met mannen?

Benieuwd naar hoe je nog meer kan inzetten op spiegels en vensters, niet alleen in je boekenaanbod, maar ook in de televisieprogramma’s die jullie bekijken of in het speelgoed waarmee jullie spelen? Lees dan zeker verder in ‘Ssst… Dat mag je niet zeggen!’.